In september 2017 was Utrecht het decor van een uniek project. In het kader van Festival Oude Muziek liet het Nederlands Kamerkoor alle 150 psalmen klinken in Muziekcentrum Tivoli Vredenburg. 150 psalmen van 150 componisten uit 1000 jaar koormuziek, uitgevoerd in twaalf concerten, voor een uitverkochte zaal.
Naast het Nederlands Kamerkoor - initiatiefnemer - traden nog drie andere topkoren op: The Tallis Scholars, The Choir of Trinity Wallstreet en Det Norske Soliskor.
In dit magazine veel meer over de achtergronden en het belang van het 150 Psalms-project. In het weekend van 29, 30 en 31 maart brengt Parmando24Culture.nl namelijk al deze concerten intergraal op televisie en internet.
Welk psalmboek is het beste? Het kan verdiepend zijn om psalmen te lezen. Om de psalmen te zien als ‘literaire topervaring’, zoals Oek de Jong zegt. Of iets te doen aan het bijspijkeren van je historische en religieuze kennis, zoals Elsbeth Gruteke oppert. Tido Visser, initiatiefnemer van het project en directeur van het NKK denkt dat context zinnig is. Vooral: voorafgaand aan de luisterervaring.
Moet je de tekst dan kennen per psalm, om voluit te kunnen genieten? Veel luisteraars lazen niets van tevoren, maar vertrouwden op hun vaak verwaterde algemene kennis en waren desalniettemin enthousiast over de ‘meditatieve ervaring’.
Tido Visser: ‘We hebben zeker geprobeerd mensen van tevoren context mee te geven. Ik vond dat belangrijk. Er waren lezingen. Veel teksten. Een dik programmaboek. Wanneer je goed op de hoogte bent, dan kan de muziek tijdens het concert zelf een bijna meditatieve situatie creëren. De teksten zijn helemaal niet moeilijk om te begrijpen.
In de zaal konden we ze boventitelen, dan zijn ze goed te volgen. Ons boek is nog steeds te koop, voor wie ze nu alsnog bij de concerten wil lezen.
In het programmaboek hebben we geprobeerd om de psalmen in een actuele context te plaatsen. Daarom hebben we naast inleidende teksten actuele foto’s gebruikt. Die beelden benadrukken de actuele waarde. Als dan daarna de muziek volgt, krijgen de woorden betekenis. Voor de een is dat anders dan voor de ander.’
Schrijver Oek de Jong las twee psalmvertalingen, en vond juist de vergelijking heel interessant: ‘Ik las alle psalmen achter elkaar, speciaal voor de concerten, en deed dat in de vertaling van Ida Gerhardt, niet in de vertaling van Gerard Swüste die juist wel werd gebruikt door de zangers. Die vertaling had ik er wel bijgepakt, om eens goed naar de verschillen te kijken.
De nieuwe vertaling van Swüste frappeerde me, hij weet de teksten van de psalmen heel dichtbij te brengen. Je krijgt er bijna het gevoel van een popsong van. Heel direct. Zijn verdienste is dan dat de tekst van 1500 jaar geleden volledig naar het heden is gehaald. Maar de oudere vertaling van Ida Gerhard en Marie van der Zeyde spreekt me, literair gesproken, toch meer aan. Veel poëtischer, dichter bij het Hebreeuws en dus dichter bij de bron. Ida Gerhardt is zelf natuurlijk een grote dichteres, ze biedt zo’n rijkdom aan taal. Terwijl Swüste de psalmen vooral dicht bij de mens wilde brengen. Daar slaagt hij in, dat is knap gedaan.’
Predikant en EO-presentator Elsbeth Gruteke laat geregeld psalmen zingen in een nieuwe vertaling en gebruikt daarvoor ‘De Nieuwe Psalmberijming. ‘Het is nodig psalmen geregeld te hertalen. Ze moeten mensen aanspreken.’ Ze juicht het dan ook toe dat voor de concerten de nieuwe vertaling is gekozen van Gerard Swüste. ‘Het blijkt elke keer weer: als de tekst modern is, spreekt een psalm mensen veel meer aan.’
Met alle psalmenteksten (vertaald door Gerard Swüste), uitleg en inleidingen, en fotografie.
€5,-
Gerard Swüste, 150 psalmen, bewerkt en toegelicht. Uitg. Skandalon.
€29,99
Ida Gerhardt. Uitg. Jongbloed.
€19,99
Hij blikt terug op een ongewoon succesvol project: de vertolking van 150 Psalmen in 12 grote concerten. Publiek en pers juichten, internationale optredens volgden en in maart 2020 staan de 4 koren in nog Australië en China met dit veelgeprezen ‘monument voor de koormuziek’. Directeur Nederlands Kamerkoor Tido Visser nodigt iedereen uit op ParmanoTV voor de volledige topervaring: ‘Kom mediteren samen met mensen van 2000 jaar oud!’
Mediteren? Hij moet lachen, vertelt met zijn prachtige lage zangstem over het project dat hem zo lief is. Mediteren: dat is wat je als luisteraar in feite doet. Tido Visser: ‘De teksten zijn het residu van mensen die 2000 jaar geleden leefden. Ze gaan over alle emoties die je maar kan bedenken. De mensen van toen mediteerden en reflecteerden. Op zonden. En de mensen vonden troost. En dat allemaal doen we nu weer. We konden en kunnen lessen leren uit het verleden. Troost vinden uit het feit dat sommige dingen altijd al zo zijn en nooit veranderen.’
Was hij altijd al zo begaan met deze oude teksten?
Hij lacht. Nou nee. Niet meer dan andere zangers. ‘Natuurlijk wist ik: elke psalm is honderd zo niet duizend keer door grote componisten op muziek gezet. Als zanger heb ik natuurlijk heel veel psalmen gezongen.
Uit de diepte roep ik tot u oh heer… zeker 60 procent van de composities zijn op teksten van psalmen gezet.’
‘Maar verder... Dat de psalmen prachtige liederen zijn, en samen één van de boeken uit de bijbel vormen, dat wist ik nog wel, maar bij Koning David begon mijn kennis wel te schuren. Ik ging vroeger wel eens met mijn oma mee naar de kerk, maar dat is een vage herinnering. Wat zijn Davidpsalmen eigenlijk? Ik dacht op enig moment: als er zoveel koormuziek bestaat uit psalmtoonzettingen, dan moet het mogelijk zijn om de 150 psalmen met 150 componisten op muziek te zetten. En dan heb je een monument voor de koormuziek.’
Het plan was geboren. Monument voor koormuziek? Dit monument zou nog een heel ander monument worden. Toen hij zich ging verdiepen drong iets heel wezenlijks tot hem door. Tido Visser: ‘De psalmen gaan over vluchtende volkeren, onrechtvaardig leiderschap, machtsmisbruik, over de vraag ‘wat is waarheid’. Sommige boze teksten kun je zo op Donald Trump projecteren. En dan realiseer je je opeens hoezeer die psalmen actuele waarde hebben. Als je erachter wilt komen hoe ongelooflijk veel wij lijken op mensen van 2000 jaar geleden, dan moet je de psalmen beluisteren en lezen.’
Nachtenlang werkte hij aan het tekstboek. 150 componisten die samen 150 psalmen toonzetten… En ja, een psalm bestaat uit verschillende verzen. Tido Visser: ‘Complex, want de componisten doen natuurlijk hun eigen ding met die psalmen… namen de componisten een selectie van die verzen en sloten ze af met een stukje Matheus. Dan zijn we natuurlijk niet in de juiste tijd, ik wilde wel bij die mensen van 2000 jaar geleden blijven. Enfin, toen ik dag in dag uit, nacht in en nacht uit met die teksten en de muziek bezig was raakte ik high, zo high als je kunt zijn als je als luisteraar in de Matheus Passie zit. Lang op je stoel zitten. En de muziek wordt steeds overweldigender. Het was een hallucinerende toestand.’
‘En in die toestand voelde ik de band met die mensen van tweeënhalf duizend jaar geleden steeds sterker worden. Bij elke psalm kreeg ik het gevoel dat ik contact kreeg met die schrijver van toen, het waren mensen zoals jij en ik. Het psalmenboek is dan ook het meest menselijke boek uit de bijbel. Het is de mens die zich in al zijn wanhoop en troost en zoektocht naar troost, blijdschap, richt tot God. Wanhopig. Dankbaar. Vol woede ook. Ik besefte: deze teksten zijn literatuur. Poëzie. Universeel menselijk. En daarmee hoogst persoonlijk.’
Hij legt de link met de actualiteit: met het verdwijnen van religie in de samenleving verdwijnen natuurlijk ook rituelen en riten uit het dagelijks leven. Kunst is een manier om die riten terug te brengen. Niet op een religieuze manier, haast hij zich te benadrukken. ‘Ik ben met die 150 psalmen geen missionaris.’
En hij herhaalde het keer op keer, aan ieder die het vroeg en dat waren er veel: nee, er zijn geen religieuze intenties en ‘150 psalms’ is bij uitstek geen religieus project. ‘Rituelen gaan over betekenis geven aan belangrijke momenten in je leven als dood en trouw. Als de kerk dat niet meer doet, dan komt kunst plots als middel om de hoek kijken. En dan gebruiken we uiteraard de religieuze bronnen. Ik heb aldoor geprobeerd het project weg te houden van religie. De teksten gaan veel verder dan dat ze onderdeel van de bijbel zijn. Het gaat om die mensen. Dan is het jammer als er restricties zijn, of iets stichtelijks.
Psalmen zijn zo universeel, niet alleen een heilig geschrift voor christenen en joden, ook de koran verwijst naar de psalmen als een heilig geschrift. Voor sommigen zijn psalmen een herinnering aan vroeger, toen ze gelezen werden aan de keukentafel, voor anderen zijn ze volstrekt nieuw, maar ze raken iedereen aan. En het gekke is: ik heb nog nooit zoveel mails gehad van mensen. Ze schreven soms: ik heb besloten om elke dag een psalm te lezen. Of: ik had er zo’n hekel aan omdat we moesten lezen, en nu zie ik weer wat voor ongelooflijke teksten het zijn.’
Hij vergelijkt de ‘slechte leider’ met Donald Trump. Tido Visser: ‘De vertaler vertaalde ‘fool’ door nietsnut in psalm 14. Maar vervang nu eens dat woord ‘nietsnut’ door ‘Donald Trump.’
Hij citeert:
De nietsnut zegt zelfvoldaan: ‘Er is geen god.’
Verdorvenheid is gemeengoed
Het is hemeltergend. Geen mens die nog het goede doet.
(…)
Ieder gaat zijn eigen gang
Allemaal totaal verziekt,
Geen mens die nog het goede doet. Letterlijk geen één
Zien ze het dan niet
Dat ze alleen maar onrecht doen
Tido Visser: ‘Deze psalm gaat over waarheid, integriteit, het goede doen. Over leiders. Over vrees en hoop. Daar worstelt men vandaag mee, en 2000 jaar geleden ook.’
Dat Trump gezien wordt als slechte leider legde hem overigens geen windeieren… Hij lacht. ‘Dat we op Broadway konden spelen is letterlijk dankzij Trump.
Het Lincoln Center op Broadway in New York had eerder overwogen om ons met het hele project en alle koren uit te nodigen. Uiteindelijk deden ze het niet. Te veel, te omvangrijk, al die zangers… 12 concerten. Ik had de hoop verloren dat we naar Broadway gingen.
Tot een week na de verkiezing Jane Moss belde, de grote opperbaas van Lincoln Center. Ze zei: hij is vorige week gekozen. En wij hebben vergaderd over de vraag wat we kunnen doen om een tegengeluid te laten horen. Welnu, met de 150 psalmen wilde ze dat tegengeluid laten horen. Dus als Trump niet had besloten: I’m running for President, was ik met dit project niet op broadway geweest.’
Elsbeth Gruteke-Vissia, predikant en presentator
‘Die 150 psalmen zijn bij elkaar een veelomvattend palet van alle mogelijke menselijke emoties. Geen emotie, of deze is uitputtend beschreven in de psalmen.’ Aan het woord is Elsbeth Gruteke, historicus, theoloog, presentator en predikant in Zeewolde. ‘Wanneer dit project mensen aanzet tot verbreding van hun historische kennis, zou dat winst zijn.’
Het project 150psalms besprak ze eerder tijdens het NPOradio4-programma Musica Religiosa. ‘Het is een verzameling prachtige composities, die samen een beeld geven van de wijze waarop psalmen in de loop der tijd getoonzet zijn. Van modern tot klassiek tot oud. Nog belangrijker vind ik de inhoud. Die beslaat een complete verzameling menselijke emoties. In de psalmen komt elk gevoel dat je je kunt voorstellen voor. Juichen en klagen en vluchten, ellende en vreugde, verdriet en liefde en bedrog, verlatenheid en dankbaarheid.’
‘Iedereen herkent deze emoties. Mensen denken vaak: de psalmen gaan over God. Maar God is lang niet altijd het onderwerp. Juist het herkenbare gevoel van mensen is het onderwerp. Je kunt psalmen vergelijken met popmuziek van 2000 jaar geleden, popmuziek uit de bijbel.’
Waarom zou het project met de 150 psalmen geen mooie ingang zijn voor mensen om zich te verdiepen in de inhoud, vraagt ze zich af. De psalmen zijn immers een fundament van onze cultuur. ‘Ik vind het belangrijk dat mensen weten waar ze vandaan komen. Als historicus heb ik het ook altijd zinnig gevonden dat mensen kennis hebben van de Europese geschiedenis. Wat is er allemaal gebeurd? Welke oorlogen waren er, welke volken zaten in de knel, welke religies waren er en wie streed met wie? Als je daar kennis van hebt, begrijp je de huidige samenleving beter. Ik liep laatst met een clubje mensen door het Rijksmuseum. Mij viel op hoe weinig mensen een idee hebben van waar bijbelse kunst over gaat. Ik zie dat als een verarming. En ik begrijp het ook niet. Stel je maakt zo’n populaire stedenreis, dan bezoek je een kerk, en dan begrijp je de afbeeldingen niet. Dat is toch niet fijn?’
‘Vroeger gaf het christelijk geloof identiteit. Nu zijn identiteitsvragen moeilijker te beantwoorden. Wie ben ik, waar hoor ik bij? Je hoeft niet gelovig te zijn om het gevoel te hebben bij een gemeenschap te horen met een christelijke achtergrond. Daarom is religieuze geschiedenis ook belangrijk. Alleen wanneer je de achtergrond kent, kun je de samenleving en jezelf kennen, en kun je beter zin en onzin doorgronden.’
Ze hoopt dus dat wie zich intuïtief door de concerten en de muzikale schoonheid laat meeslepen, getriggerd wordt om ook meer historische kennis op te gaan doen. Gruteke; ‘Nee, dan maak ik helemaal geen onderscheid tussen gelovige kerkgangers en mensen die niet religieus zijn. Beide groepen hebben dezelfde culturele achtergrond waar die psalmen deel van uitmaken. Ik begrijp ook niet dat het Nederlands Kamerkoor zo sterk benadrukt dat het project niet religieus is. We hebben te maken met zwaar religieuze teksten! Ik kan me voorstellen dat mensen die zich afgekeerd hebben van het geloof niet afgeschrikt moeten worden. Maar ik denk dan: de tijd van de “Maarten ’t Hart-gekwetsten” is toch wel voorbij? Dat gevoel zie je bij zeventigers. Dat gevoel van “weg van de kerk en nooit meer terug”. Maar mensen die jonger zijn, zijn helemaal niet zo belast. Die zijn gewoon geïnteresseerd. En zij kunnen zich dus afvragen: hoe zat het eigenlijk allemaal?’
Hij las voorafgaand aan de concerten in Tivoli-Vredenburg alle psalmen achter elkaar in één week. Hardop. Dat werd een literaire topervaring. ‘Rijke taal. Mooie poëzie. De klaagzangen zijn poëtisch gesproken het sterkste.’
‘Het was een grote verrassing dat ik zozeer gegrepen kon worden door koormuziek.
Ik ben een groot liefhebber van klassieke muziek, jazz en blues. Maar ik ben nooit iemand geweest die uit zichzelf naar een concert van een koor gaat. Inmiddels ben ik helemaal gewonnen voor het Nederlands Kamerkoor. De muzikale kwaliteit was overweldigend, 150 componisten en 150 psalmen. Topkwaliteit. Als luisteraar surf je door duizend jaar muziekgeschiedenis – op de golven van de exuberante poëzie van de psalmdichters. Nu eens Mendelsohn, dan weer Gregoriaanse muziek. Ik raakte ervan in een roes. Vooral omdat er geen instrumenten zijn. Die menselijke stemmen vloeien en stromen, je kunt je zonder tekst laten meeslepen. Mijn advies zou zijn: luister vooral niet naar een fragmentje, maar ga ervoor zitten en laat je meeslepen.’
Als kind vond ik melodieën uit de 16e eeuw al prachtig. Ik kan veel psalmen meezingen. Ik kom uit een protestants, gereformeerd milieu en heb als jongetje die psalmen gezongen. Daarom zijn ze vertrouwd. Mijn grootouders citeerden eruit. Maar dat was het dan. Nooit had ik de psalmen als literaire teksten tot me genomen. Tweede ontdekking: het lezen van de 150 psalmen vond ik een grote literaire ervaring. Omdat ik in de concertzaal zou gaan inleiden heb ik de hele zomer in Frankrijk die psalmen gelezen. Elke dag, de hele dag.
Ik heb me echt ondergedompeld in de psalmen en ze gedurende een week allemaal hardop gelezen. Waarom? Hardop lezen betekent: meer aandacht en meer concentratie. Dan spreekt poëzie voor mij veel meer. Je gaat dan horen en ook voelen wat er in die tekst zit. Aan die week van hardop-psalmen-lezen heb ik enorm veel beleefd. Rijke taal, mooie poëzie, en duidelijke thema’s waarop de hele westerse cultuur is gebaseerd. De tekst bij de muziek lezen, al is het zo af en toe, verhoogt wel het begrip en ook de kracht van de muziek.
Hij somt de voor hem belangrijke thema’s op. Betrouwbaarheid, rechtvaardigheid, dankbaarheid, moraliteit. Oek de Jong: ‘In de psalmen gaat het voortdurend over goed en kwaad. Over de vraag hoe t leven en hoe te handen. De morele code dus. De vragen worden met eenvoud en directheid gesteld. Dat kan alleen in een archaïsche cultuur.
Dus met die psalmen sta je ook meteen aan het begin van de wijsheidsliteratuur. Het goede leidt naar God en het kwade vervreemdt je van God. Het gaat steeds over rechtvaardigheid. En over hoe erg het is als iets niet rechtvaardig is. Sommige onderwerpen zijn vandaag, 2500 jaar later, nog altijd belangrijk. Klaagzangen zijn dan ook de bekendste psalmen. En poëtisch gezien ook de sterkste. Die dichters gingen helemaal los op de klaagzangen!’
‘Mij treft vooral de eenvoud en de directheid waarin de grote vragen worden gesteld. Psalmen staan daarmee aan het begin van de westerse cultuur. Die eenvoud zie je ok bij Griekse tragedies. De psalmen hebben vervolgens een enorme invloed gehad op de westerse literaire traditie. Die loopt door tot Jan Wolkers en Maarten ’t Hart.’
Zelf benadert hij de psalmen niet religieus. Of zoals hij zegt: ‘Ik heb inmiddels een wereldse, seculiere benadering en zie ze als literaire teksten. Met die blik haal ik er enorm veel uit.’
‘Ik moest mezelf knijpen,’ zegt Wendela Gort Erbrink. ‘Ik zat in de zaal twee dagen achter elkaar te luisteren naar alle psalmen en kon er maar niet over uit. Ik luisterde naar een topprestatie van wereldtop. De beste koren van de hele wereld werkten samen. Het leek bijna op een droom.’ Haar advies voor de kijker en luisteraar: neem de tijd, en dompel je onder in alle twaalf de concerten – sla niets over.
Wendela is vaste bezoekster van het Nederlands Kamerkoor. Tijdens de uitvoering van de 150 Psalmen zat ze in Tivoli Vredenburg in Utrecht. Wendela: ‘Hoe vaak komt het voor dat je twee dagen achter elkaar naar een concert gaat? Dat doet een mens niet snel… Ik moest het nog in mijn agenda nakijken: heb ik echt twee dagen op die stoel gezeten? Ja, dat heb ik echt gedaan, en ik herinner me de concerten als een overweldigend en indrukwekkend geheel waarbij ik alles vergat en alleen maar soms in mijn eigen arm kneep: is dit echt. Een mystieke ervaring was het.’
Ze herinnert zich nog de psalmen die over het thema ‘dankbaarheid’ gingen. ‘Dat komt denk ik omdat ik zelf dankbaar was op dat moment. Dankbaar om dat ontzettend hoge niveau. De vier allerbeste koren van de wereld zongen voor mij. En dat in een project dat zoveel omvat, zo compleet is, zo groots. Tijdens het laatste concert stonden alle vier die koren op het podium. Wow! Misschien scheelt het dat ik zelf ook in een koor zing. Dan is het natuurlijk wel heel gaaf als je de wereldtop bij elkaar hoort.
‘Ik weet voldoende van psalmen om de inhoud een beetje te kunnen plaatsen, maar ik heb mij niet voorbereid op de teksten en ook geen programmaboek gelezen. Ik weet: de teksten gaan over allerlei universele menselijke gevoelens als verdriet, achtervolging, rouw, angst. Ik zie en hoor meteen welk gevoel de zangers uiten. Zij hebben zich natuurlijk wél goed verdiept in wat zij daar staan te vertellen. Dan heb ik als luisteraar voldoende aan de uitvoering. Sterker nog: ik vind het heerlijk om zonder veel te denken de zang over me heen te laten komen.’
Dat de concerten verduurzaamd zijn en worden uitgezonden op ParmandoTV vindt ze geweldig. ‘Dat je zomaar op de play-knop kan drukken en kan genieten!’ Een goed scherm, een goede stoel en voldoende tijd is dan nodig. ‘Juist de volledigheid is zo geweldig. De optelsom van 12 concerten is veel meer dan 12 keer iets heel moois.’
brengt dagelijks 24/7 uitsluitend cultuur op internet en televisie. Via de website, en met behulp van apps op de nieuwe mediaboxen van KPN, Telfort, Xs4all en Ziggo.
is: boeken, cinema, kunst en podia. In een gevarieerd aanbod van interviews, lezingen, documentaires en registraties van concerten en (muziek)theater. Cultuurtelevisie met dagelijks actuele programma’s en een reusachtig video-archief waar alle uitzendingen uit het verleden beschikbaar zijn om terug te kijken.
is een uniek netwerk. Van film- en tv-makers met een grote liefde voor cultuur, maar vooral ook van culturele instellingen in Nederland en Vlaanderen, op zoek naar een breed publiek voor hun fantastische werk.
is bovenal een vrijplaats voor nieuwsgierige televisiekijkers op zoek naar eigenzinnige makers van cultuur en televisie; naar ruimte voor experiment, een afwijkend geluid en berichten uit andere culturen.
brengt dagelijks 24/7 uitsluitend cultuur op internet en televisie. Via de website, en met behulp van apps op de nieuwe mediaboxen van KPN, Telfort, Xs4all en Ziggo.
is: boeken, cinema, kunst en podia. In een gevarieerd aanbod van interviews, lezingen, documentaires en registraties van concerten en (muziek)theater. Cultuurtelevisie met dagelijks actuele programma’s en een reusachtig video-archief waar alle uitzendingen uit het verleden beschikbaar zijn om terug te kijken.
is een uniek netwerk. Van film- en tv-makers met een grote liefde voor cultuur, maar vooral ook van culturele instellingen in Nederland en Vlaanderen, op zoek naar een breed publiek voor hun fantastische werk.
is bovenal een vrijplaats voor nieuwsgierige televisiekijkers op zoek naar eigenzinnige makers van cultuur en televisie; naar ruimte voor experiment, een afwijkend geluid en berichten uit andere culturen.
Meer inspiratie. Meer achtergronden. Meer cultuur. Ontdek ons gratis online magazine.
Parmando 24Culture is gratis. Nee, lid worden is niet nodig maar wel goed voor de cultuur. Doneer jaarlijks 10 euro en ontvang niets anders dan nog meer nieuwe culturele programma’s. Als 50.000 liefhebbers van cultuur Parmando 24Culture jaarlijks steunen, kan de zender 365 dagen per jaar 24 uur per dag uitzenden.
Parmando 24Culture is een product van ScreamingMedia bv; met studio’s en concertzaal gevestigd aan de Loevenhoutsedijk 301 in Utrecht.